«Ένας ευφυής φόρος τιμής σε έναν αιχμηρό προβοκάτορα». Αυτός είναι ο τίτλος της κριτικής των New York Times για την παράσταση «Socrates» που παρουσιάζεται στο Public Theater της Νέας Υόρκης έως τις 2 Ιουνίου. Γραμμένο από τον ηθοποιό, σκηνοθέτη, θεατρικό συγγραφέα και μελετητή της αρχαίας γραμματείας, Τιμ Μπλέικ Νέλσον, το έργο εμπνέεται από τον Έλληνα φιλόσοφο που τόλμησε να αμφισβητήσει τη λειτουργία της δημοκρατίας και μεταφέρει τα ερωτήματά του στη σημερινή εποχή.
Τη σκηνοθεσία του έργου υπογράφει ο βραβευμένος με Tony, Νταγκ Χιουζ, έχοντας στη διάθεση του μία δυναμική ομάδα 16 ηθοποιών, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζει η παρουσία του γνωστού Μάικλ Στούλμπαργκ («Ένας σοβαρός άνθρωπος», «The Post», «Η μορφή του νερού», «Να με φωνάζεις με τ’ όνομά σου» κ.α.), ο οποίος ερμηνεύει τον ρόλο του Σωκράτη.
Η παράσταση εγκαινίασε το «Onassis Festival 2019» με τίτλο «Democracy is coming» που διοργάνωσε το Ίδρυμα Ωνάση στην αμερικανική μητρόπολη (10-28/4) σε συνεργασία με το Public Theater, το οποίο φιλοξένησε σειρά εκδηλώσεων, συζητήσεων και παραστάσεων με επίκεντρο την δημοκρατία.
Με αφορμή το φεστιβάλ, η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, Διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση και ο Τιμ Μπλέικ Νέλσον βρέθηκαν στην εκπομπή της Κριστιάν Αμανπούρ στο αμερικανικό δίκτυο PBS σε μια συζήτηση για τον Σωκράτη και τη Δημοκρατία. «Η δημοκρατία είναι πάντα μέρος των φεστιβάλ του Ιδρύματος Ωνάση, ανεξαρτήτως θεματικής. Είναι μέρος της Υγείας, της Εκπαίδευσης και του Πολιτισμού σε ό,τι αφορά τους βασικούς πυλώνες μας, αλλά αυτοί είναι μόνο τα μέσα τα οποία χρησιμοποιούμε για να μιλήσουμε για τα σημαντικά όπως, η κοινωνική δικαιοσύνη, η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα» δήλωσε, μεταξύ άλλων, η Αφροδίτη Παναγιωτάκου.
Ο Αμερικανός σκηνοθέτης Νταγκ Χιουζ μίλησε στο Αθηναϊκό/ Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων και στη Νάντια Μπακοπούλου για το έργο «Socrates», το οποίο περιγράφει ως μία «ταινία δράσης ιδεών», εξήγησε τη δική του σχέση με το Σωκράτη και το κατά πόσο οι ιδέες του για τη δημοκρατία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως οδηγός ζωής σήμερα, αλλά και γιατί θεωρεί ότι ο Αθηναίος φιλόσοφος συνεχίζει στις μέρες μας να συγκινεί και να εμπνέει.
-Πώς συναντηθήκατε με το έργο του Τιμ Μπλέικ Νέλσον, «Socrates»;
Με τον Τιμ γνωριζόμασταν πολύ καιρό, πάνω από είκοσι χρόνια. Και, όταν άρχισε να γράφει θεατρικά, εγώ σκηνοθέτησα κάποια από αυτά. Αυτό είναι το τέταρτο έργο του που σκηνοθετώ. Όταν, λοιπόν, τελείωσε το «Socrates», μου το έστειλε κι αρχίσαμε να το δουλεύουμε μαζί, με τις ευλογίες του Public Theater.
-Πότε πρωτοήρθατε σε επαφή με τον Αθηναίο φιλόσοφο;
Στο πανεπιστήμιο διάβασα τους διαλόγους, τους γνωστότερους από αυτούς. Προφανώς, την «Απολογία», τον «Κρίτωνα», τον «Φαίδωνα» και την «Πολιτεία», η οποία βεβαίως είναι πολύ περισσότερο πλατωνική απ’ ό,τι σωκρατική. Στο Χάρβαρντ, είχα πάρει ένα μάθημα που είχε να κάνει με την κλασική φιλοσοφία της Αθήνας, την αρχαία φιλοσοφία, σε μετάφραση. Δεν διαβάζω ελληνικά.
-Τι θα λέγατε ότι σας γοητεύει στην προσωπικότητα του Σωκράτη και τι επιχειρεί να εκφράσει η παράσταση σε σχέση με τις ιδέες του;
Το εξαιρετικό γεγονός ότι δεν συμβιβάζεται με τυποποιημένες, επιπόλαιες απαντήσεις ή με παρωχημένους τρόπους σκέψης. Νομίζω ότι πολλοί από εμάς βολευόμαστε με εικασίες και στερεότυπα. Και νομίζω ότι το έργο παρουσιάζει έναν Σωκράτη που είναι ξεχωριστός και ανένδοτος στο κυνήγι της φευγαλέας αλήθειας, αντί να βολεύεται και να συμβιβάζεται με την κομματική γραμμή, με την πεπατημένη. Αυτό είναι συναρπαστικό. Το θέαμα κάποιου που αρνείται να συμβιβαστεί με τον κοινό, νωθρό τρόπο σκέψης.
Θεωρώ ότι έχουμε έναν εξαιρετικό ηθοποιό, τον Μάικλ Στούλμπαργκ, ο οποίος μπορεί να παίξει μια ιδιοφυΐα. Είναι ένας ηθοποιός με εκπληκτικά χαρίσματα, με πάθος και ένταση, που μπορεί και τα εκφράζει όλα αυτά, αυτήν την αδείλιαστη ευφυΐα και μια συναισθηματική και παθιασμένη σχέση με τις ιδέες. Ερμηνεύει κάποιον που είναι αφοσιωμένος στη μελέτη της ζωής και όχι στο κυνήγι του πλούτου και της δύναμης, κάποιον που ζει με αυθεντικά εναλλακτικό τρόπο στην κοινωνία του.
-Ήταν δική σας πρόταση να ερμηνεύσει τον Σωκράτη ο Μάικλ Στούλμπαργκ;
Ο Τιμ Μπλέικ Νέλσον και ο Μάικλ Στούλμπαργκ είναι παλιοί συνεργάτες. Όπως ξέρετε, ο Τιμ είναι και ηθοποιός. Σπούδασαν μαζί με τον Μάικλ στη σχολή Τζούλιαρντ. Ο Τιμ έγραψε το έργο έχοντας στο μυαλό του τον Μάικλ. Έτσι, ο Μάικλ συμμετείχε στο εγχείρημα, πήρε μέρος σε κάποιες αναγνώσεις και εργαστήρια. Η συνεργασία μου μαζί του ήταν συναρπαστική, πολύ έντονη, πολύ δυναμική. Είναι ένας ηθοποιός που διαθέτει εντονότατη περιέργεια, κάτι που ταιριάζει πολύ στον ρόλο του Σωκράτη, πιστεύω. Κι όχι μόνο δουλέψαμε σκληρά, αλλά περάσαμε και πολύ καλά δουλεύοντας.
-Ποια ήταν η αντίδρασή σας όταν διαβάσατε για πρώτη φορά το έργο;
Όταν διάβασα για πρώτη φορά το έργο συγκλονίστηκα από τη φιλοδοξία του, από το γεγονός ότι συνεχίζει την ιστορία της δίκης, από την αντιπαράθεση των ιδεών, από το ότι ο Πλάτωνας γράφει τους διαλόγους. Αυτό όμως που με εντυπωσίασε περισσότερο είναι το ότι μια ιστορία που εκτυλίσσεται γύρω στο 399 π.Χ. φαίνεται να έχει τόση σχέση με τα σημερινά ερωτήματα για το τι είναι αλήθεια και τι ψέμα, ποιος είναι ο σωστός και ποιος ο λάθος τρόπος να ζούμε. Ένιωσα ότι το έργο πέτυχε ένα σημαντικό καλό, να κάνει τους διαλόγους πραγματικά προσιτούς σε ένα σύγχρονο κοινό.
-Κατά τη γνώμη σας πού αγγίζει αυτό το έργο το σήμερα;
Σίγουρα πιστεύω ότι το έργο των διαλόγων αποτελεί διαχρονική λογοτεχνία. Πιστεύω ότι μελετά τη δημοκρατία και τους μηχανισμούς της, πώς εκλέγονται οι ηγέτες, πόσο ενημερωμένοι είναι οι πολίτες της δημοκρατίας. Τα εξερευνά όλα αυτά, την πιθανή διαφθορά της δημοκρατίας. Η αγαπημένη μου ατάκα, αν έπρεπε να διαλέξω μία, από το έργο θα ήταν: «Οι άνθρωποι είναι κατάλληλοι για την τυραννία, ιδίως αν αυτή η τυραννία περιγράφεται ως δημοκρατία». Η λέξη «δημοκρατία» μπορεί να αναφέρεται σε διάφορα συστήματα διακυβέρνησης. Η Βόρεια Κορέα αυτοαποκαλείται δημοκρατικό κράτος. Κι αυτό νομίζω ότι μας οδηγεί σε έναν διάλογο για τη δημοκρατία, για το τι είναι, πώς μπορεί να διαφθαρεί. Ιδίως αυτήν τη στιγμή στην Αμερική, όπου εγώ τουλάχιστον νιώθω μεγάλη αγωνία εξαιτίας μιας τάσης προς την ολιγαρχία στην κυβέρνησή μας, νομίζω ότι το έργο είναι ιδιαίτερα επίκαιρο.
-Θεωρείτε ότι οι ιδέες του Σωκράτη για τη δημοκρατία θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως οδηγός ζωής σήμερα;
Πιστεύω σίγουρα ότι οι ιδέες του Σωκράτη για τη δημοκρατία θα πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη. Νομίζω πως η βαθιά του αφοσίωση στην αμφισβήτηση της δημοκρατίας και στο να κρατηθεί η δημοκρατία στις καθορισμένες ιδέες της θα πρέπει σίγουρα να είναι μια πρακτική που θα μπορούσε να εφαρμοστεί την παρούσα ιστορική στιγμή.
-Πιστεύετε ότι στις μέρες μας υπάρχει έλλειμμα δημοκρατίας;
Νομίζω ότι όλοι συμφωνούμε στο ότι φαίνεται να υπάρχει μια τάση κάποιων ηγετών προς τον αυταρχισμό, ακόμα και σε περίφημες δημοκρατίες όπως οι ΗΠΑ. Η προεδρία του Ντόναλντ Τραμπ και η αστάθεια των συνταγματικών κανόνων με κάνει να φοβάμαι για τη δημοκρατία στις ΗΠΑ.
-Πού επικεντρώνεται η σκηνοθεσία σας και ποια στοιχεία του έργου θέλει να αναδείξει περισσότερο;
Νομίζω ότι η σκηνοθεσία μου εστιάζει στη δραματοποίηση της σύγκρουσης ιδεών. Πιστεύω ότι σπάνια βρίσκει κανείς ένα σύγχρονο έργο που είναι τόσο γενναίο και πλούσιο σε ιδεολογικές αντιπαραθέσεις όπως αυτό. Ήθελα επίσης να δημιουργήσω μια σύγχρονη εκδοχή του κλασικού κόσμου και είμαι πολύ ευχαριστημένος με τα σκηνικά του Σκοτ Πασκ καθώς και με τα κοστούμια. Ενεργοποίησαν τη συνεργασία με τους ηθοποιούς. Συχνά αναφέρομαι στο έργο ως «ταινία δράσης ιδεών». Η αντιπαράθεση ιδεών είναι κεντρικό στοιχείο του έργου. Βασική μου μέριμνα ήταν να παρουσιάζεται αυτό ενεργά και δυναμικά στο κοινό.
-Γιατί θεωρείτε ότι ο Σωκράτης εξακολουθεί μετά από τόσα χρόνια να συγκινεί ανθρώπους από όλα τα μέρη του κόσμου;
Είναι μοναδική ιστορική προσωπικότητα. Νομίζω ότι ίσως ο βασικότερος λόγος που εξακολουθεί να συγκινεί, είναι ότι θανατώθηκε. Έγινε μάρτυρας της πνευματικής ανεξαρτησίας. Αν εξοστράκιζαν τον Σωκράτη ή αν του επέβαλλαν πρόστιμο και γλίτωνε την εσχάτη των ποινών, δεν θα τον θυμόμασταν τόσο έντονα. Είναι ένας πνευματικός μάρτυρας. Και η ιδιότητά του ως μάρτυρα κατοχυρώνει την ανάμνηση των ιστορικών προσώπων. Όλοι γνωρίζουμε ότι ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε τον χαρακτήρα του Σωκράτη για να εκφράσει τις δικές του απόψεις. Αλλά, εμείς που δουλεύουμε στο έργο, πιστεύουμε πως ο Πλάτωνας προσπάθησε πολύ με τα γραπτά του να μας δώσει ένα τεκμήριο του ιστορικού προσώπου, του Σωκράτη. Έτσι, ιδιαίτερα στην «Απολογία», στον «Κρίτωνα» και στον «Φαίδωνα», έχουμε, κατά τη γνώμη μου (ίσως να διαφωνούν οι μελετητές), ένα αξιόλογο τεκμήριο για το πώς πράγματι ήταν ο άνθρωπος. Και αυτό έχει κατοχυρώσει την ανάμνησή του.
-Πώς αποφασίσατε να γίνετε σκηνοθέτης;
Όταν ήμουν στο πανεπιστήμιο (πήγα στο Χάρβαρντ), δεν υπήρχαν θεατρικές σπουδές, δεν θεωρούνταν ακαδημαϊκό αντικείμενο. Έφτιαξα όμως ένα μικρό θέατρο αφιερωμένο σε νέες δουλειές φοιτητών. Πολλοί προπτυχιακοί φοιτητές ενδιαφέρονταν για τη συγγραφή έργων. Έτσι ίδρυσα μια φοιτητική ομάδα, ανέβαζα και σκηνοθετούσα έργα που είχαν γράψει συμφοιτητές μου και ανακάλυψα ότι μου άρεσε πάρα πολύ η δουλειά του σκηνοθέτη. Έτσι, όταν τελείωσα το πανεπιστήμιο, μαθήτευσα κοντά σε σκηνοθέτες και σύντομα κατάφερα να σκηνοθετήσω δικά μου έργα.
-Θα λέγατε ότι η τέχνη υπήρξε ευεργετική στη ζωή σας;
Ναι. Θεωρώ τον εαυτό μου εξαιρετικά τυχερό που κατέληξα να κάνω αυτό που κάνω εδώ και σαράντα χρόνια. Λατρεύω τη διαδικασία της πρόβας, λατρεύω να είμαι στο ίδιο δωμάτιο με ηθοποιούς. Είμαι ευγνώμων που έχω την ευκαιρία να δημιουργώ πολλούς διαφορετικούς κόσμους και που η καριέρα μου, μου έχει δώσει την ευκαιρία να δουλέψω πάνω σε μια ευρεία γκάμα κλασικών και σύγχρονων έργων. Και βλέπω το «Socrates» ως ένα θαυμαστό συνδυασμό κλασικού υλικού με ένα ολοκαίνουργιο έργο.
